Jeszcze 30 lat temu bursztyn był niedoceniany i kojarzony głównie z pamiątką znad morza. Tymczasem to skamieniałości, paleontologia, którą można odkrywać. O fascynacji bursztynem, inkluzjach i prowadzonych badaniach naukowych rozmawiamy z dr Elżbietą Sontag z Pracowni Entomologii Ewolucyjnej i Muzeum Inkluzji w Bursztynie Wydziału Biologii Uniwersytetu Gdańskiego.

Elżbieta Michalak-Witkowska: - Kiedy myślę o bursztynie, automatycznie uruchamiają się we mnie dwa wspomnienia z dzieciństwa: wakacje nad morzem, z których przywoziliśmy malutkie, znalezione w piasku bursztyny i… tekst piosenki, w której bursztyn porównano do „słonecznej kropelki złotych marzeń”. Dziś mogę zabrać syna do Muzeum Inkluzji w Bursztynie, które mieści się na UG, i pokazać mu miliony lat zamknięte w żywicy. Kiedy zrodziła się fascynacja bursztynem, jak to się stało, że obecnie jest on przedmiotem badań naukowców?

Dr Elżbieta Sontag: - W muzeum w Norwegii możemy oglądać bursztynowe wyroby odkryte na stanowiskach archeologicznych z epoki kamienia. Wprawdzie nie prowadzę badań archeologicznych, ale chyba nie będzie dużym błędem stwierdzenie, że fascynacja bursztynem zrodziła się u pierwszej osoby, która znalazła bursztyn i zauważyła, że kamieniem nie jest! Rzymski historyki i pisarz, w I. wieku n.e. Pliniusz Starszy, poświęcił bursztynowi cały rozdział, w którym go opisuje, analizuje opinie poprzedników i dementuje mity. Zalicza go do przedmiotów luksusowych ale jednocześnie podkreśla, że nie wie skąd takie uwielbienie dla bursztynu. Ja kiedyś też tego nie rozumiałam i uważałam, że zamknięta szkatułka jest dla niego najlepszym miejscem. Wszystko się zmieniło, gdy zobaczyłam pod mikroskopem skamieniałość zachowaną w bursztynie.

Arystoteles w swoim dziele Meteorologia (IV w p.n.e.) jako dowód, że bursztyn miał postać płynną, wskazywał znajdowane w nim zwierzęta. W 1783 roku na podstawie zachowanej w bursztynie ważki został opisany nowy gatunek - jeden z pierwszych, który był zgodny z współczesnym systemem taksonomicznym. Widzimy więc, że bursztyn jest przedmiotem badań naukowców od zawsze, już jedne z pierwszych naukowych prac opisywały gatunki w oparciu o inkluzje. Właśnie przez biżuteryjne traktowanie bursztynu często o tym nie wiemy. Dodatkowo warto wspomnieć, że to właśnie w Gdańsku, od 1830 roku drukowane były naukowe publikacje opisujące nowe, wymarłe gatunki roślin i zwierząt zachowanych w bursztynie, a do 1945 r. Wolne Miasto Gdańsk posiadało bogatą kolekcję inkluzji roślinnych i zwierzęcych zgromadzoną w Państwowym Muzeum Przyrodniczym i Archeologicznym.

- W wykładzie, który wygłosiła Pani ostatnio na Uniwersytecie Warszawskim, przedstawiła Pani inkluzje z zupełnie innej strony – jako światowe dziedzictwo naturalne, dzięki któremu możemy zobaczyć i poznawać świat sprzed 45 mln lat.

- Ujęcie inkluzji przez pryzmat dziedzictwa zrodził się na jednej z konferencji Stowarzyszenia Muzeów Uczelnianych. Początkowo temat wydawał mi się trudny, ale po przeczytaniu jednego zdania z konwencji UNESCO: „obejmować najbardziej niezwykłe zjawiska przyrodnicze...” wiedziałam, że to jest to! Jak przyjrzymy się procesowi tworzenia inkluzji i ich unikatowości oraz porównamy kryteria wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa Konwencji UNESCO nie sposób nie odnaleźć zbieżności. Dodatkowo należy uwzględnić jego światowy charakter – bursztyny, a dokładniej kopalne żywice, znane są z całego świata. Tworzyły się w różnych momentach historii Ziemi i dokumentowały ówczesny świat. Na podstawie inkluzji zachowanych w żywicach kopalnych poznajemy zwierzęta od triasu (230 mln lat temu) aż do środkowego miocenu (ok. 11 mln lat).

- Raz mówi Pani bursztyn, a raz żywica kopalna. Czy to to samo?

- Tak, bursztyn to kopalna żywica, jednak bursztyn mam w biżuterii, a jak idę do laboratorium to pracuję już z żywicą kopalną.

- Opowiadała Pani o czasach, gdy na północy nie było Bałtyku, a Lasy Bursztynowe. Od nich zaczęła się cała historia?

- Dokładnie, początek bursztynu bałtyckiego to nie Morze Bałtyckie, które ma zaledwie 12 tysięcy lat. By poznać genezę bursztynu musimy cofnąć się jakieś 50 milionów lat i popatrzeć na zupełnie inny układ kontynentów. Daleko na północy, mniej więcej na obszarze współczesnej Skandynawii był ogromny ląd, który porastały lasy bursztynowe, lasy - bo należy podkreślić, że na pewno nie był to jeden ekosystem. Flora i fauna tych ekosystemów jest ciągle odkrywana, ale jedno wiemy na pewno – były tam silnie żywicujące drzewa, które dały początek kopalnej żywicy – bursztynowi bałtyckiemu.

- Co możemy znaleźć w bursztynie? Przekonuje Pani, że to niepowtarzalne, trójwymiarowe skamieniałości, ukazujące niezwykłe zjawiska przyrodnicze. Proszę podać jakieś konkretne przykłady.

- Skamieniałości zachowane w żywicach kopalnych oglądane pod mikroskopem wyglądają jak współczesne preparaty. Możemy je oglądać z każdej strony, niekiedy widać również struktury wewnętrzne (tak jak w głowie mrówki, która jest na załączonym pod tekstem zdjęciu). Oczywiście nie wszystkie inkluzje zachowały się w idealnym stanie, czasami są to tylko szczątki, które również stanowią ważne informacje. Przez tę precyzję konserwacji, badając bursztynowe skamieniałości, poznajemy nie tylko faunę i florę, ale dowiadujemy się o klimacie, poznajemy ewolucję, zależności ekologiczne, a nawet interakcje wewnątrz i między gatunkowe. Gatunki górskie, zimnolubne lub tropikalne, kopulujące muchówki, drapieżnik ze swoją ofiarą, roztocz wykorzystujący innego stawonoga jako środek transportu, czy grzyby atakujące owady   to tylko kilka przykładów.

- Wspomniała Pani o procesie tworzenia inkluzji, więc jaka była droga od zwierzęcia żyjącego w lesie 45 milionów lat temu do skamieniałości w żywicy kopalnej.

Ta droga jest nie tylko bardzo duga, ale i trudna. Takie zwierzę musi być w lesie, wiec albo w nim żyje, albo je odwiedza, precyzyjniej - w bliskości żywicującego drzewa musi wpaść lub być zalanym przez żywicę, ale jednocześnie nie może z niej wyjść, nie może również zostać zjedzonym - a jako nieruchome może być atrakcyjnym kąskiem. Jak już wpadnie i nie wyjdzie musi przetrwać proces fosylizacji, czyli stawania się skamieniałością i dodatkowo nie może zniszczyć się podczas transportu żywicznego materiału. Na etapie bursztynowych lasów i fosylizacji wyraźnie widać, że im mniejszy organizm, tym łatwiej mógł stać się skamieniałością. Bursztynowa pułapka mogła więzić wszystko, ale jej efektywność była odwrotnie proporcjonalna do rozmiarów ofiary. W drodze do skamieniałości musimy pamiętać o drugim, współczesnym etapie – bursztyn z inkluzją trzeba wydobyć, inkluzję trzeba znaleźć, zauważyć i trzeba ją oznaczyć, bo „coś” w bursztynie to nic.

- Nie wszystkie inkluzje widać gołym okiem. Niektóre mikroinkluzje widoczne są jedynie z pomocą mikroskopu. To badacie w laboratorium paleontologicznym żywic kopalnych, mieszczącym się na Wydziale Biologii UG, prawda?

- I tu nawiązujemy do poprzedniego wątku - tylko niewielką część zatopionych miliony lat temu organizmów widzimy gołym okiem – tylko te dość duże (powyżej 2-3 mm). Mamy tę przewagę nad innymi kolekcjami bursztynu w Polsce ale i na świecie, że najczęściej badamy bursztyn prosto ze złoża, my pierwsi do niego zaglądamy i widzimy, że te „duże” stanowią zaledwie 10 proc. wszystkich inkluzji. Wraz z rozwojem mikroskopii i preparatyki bursztynowej obserwujemy, jak ten procent niezauważanych inkluzji znacząco wzrasta, ale jednocześnie odkrywa się kolejny obszar badawczy – mikroskamieniałości w żywicach kopalnych. Zauważanie inkluzji to pierwszy etap, na drugim trzeba ją dobrze oznaczyć i zinterpretować. Tu najcenniejszy jest multidyscyplinarny kolektyw. Mam nadzieję, że jeszcze w tym roku będzie Pani mogła napisać o niezwykłym odkryciu, którego dokonali wspólnie naukowcy z naszej Katedry.

- Skoro jesteśmy przy badaniach, proszę powiedzieć, jaką rolę UG pełni w badaniach bursztynu? Mamy laboratorium, ale też dostępne dla wszystkich zainteresowanych Muzeum Inkluzji. Łączymy chyba misję naukową ze społeczną?

- Wiodącą. Na Uniwersytecie Gdańskim w 1998 roku powstała naukowa kolekcja inkluzji i tym sposobem powróciła do Gdańska przedwojenna tradycja tworzenia naukowej kolekcji bursztynu. Obecnie mamy najlepiej wyposażone w Polsce laboratorium paleontologiczne żywic kopalnych, a przez 24 lata udało nam się stworzyć unikatową kolekcję przyrodniczą, która gromadzi i udostępnia materiały do badań paleontologicznych opartych na żywicach kopalnych. W kolekcji mamy 129 okazów, które są typami (holotypami lub paratypami) – najcenniejszymi w kolekcjach przyrodniczych i schowane są bezpiecznie w sejfie. Znając wartość, piękno i prawdę o bursztynie musieliśmy się tym podzielić z innymi. I tak powstała niewielka, jednak unikatowa wystawa „Życie w lesie bursztynowym”, która dostępna jest dla wszystkich. Jest niewiele miejsc na świecie, gdzie chodząc po plaży możemy zbierać bursztyn, w większości przypadków żywice kopalne wydobywa się metodami górniczymi. Powinniśmy to zauważyć i docenić. Gdańsk od 1998 roku jest „Światową Stolicą Bursztynu”, a Uniwersytet Gdański zarówno w Gdańsku i jednocześnie w Bursztynowej Stolicy jest ośrodkiem rzetelnej wiedzy,  gdzie można z innej, biologicznej perspektywy przyjrzeć się bursztynowi.

- W jakich godzinach i kiedy można przyjść na WB, by zwiedzić Muzeum Inkluzji w Bursztynie? Powinniśmy wcześniej się umówić?

Wydział Biologii otwarty jest dla wszystkich i codziennie, jedynie w święta ustawowo wolne od pracy budynek jest zamknięty. Najdogodniejsze godziny to między 8:00 a 18:00. Jedynie grupy liczące powyżej ośmiu osób powinny zgłosić się wcześniej drogą milową, ponieważ niewielkie pomieszczenie, w którym jest wystawa, nie pomieści kilku grup. Oczywiście będąc na Wydziale Biologii warto zwiedzić też inne wystawy. Mamy specjalny mini przewodnik i ciągle myślimy o lepszym rozwiązaniu, ale o tym może niebawem…

Więcej o zbiorach inkluzji zgromadzonych przez WB

Wystawy i mini przewodnik o wystawach na Wydziale Biologii UG