Choć ciężko pracują, są zagrożeni ubóstwem. Analiza przyczyn niedostatku pośród osób aktywnych na rynku pracy jest celem projektu Working, Yet Poor (WorkYP). Problem bada konsorcjum złożone z 11 ośrodków naukowych, którego częścią jest Uniwersytet Gdański. -  Z  naszych badań wynika, że zjawisko biednych pracujących dotyka dużego odsetka osób. To prawie 10 proc. wszystkich pracujących w naszym kraju - mówi dr hab. Monika Tomaszewska, prof. UG. z Wydziału Prawa i Administracji, kierownik projektu po stronie UG.

Celem projektu Working, Yet Poor jest analiza przyczyn niedostatku pośród osób aktywnych na rynku pracy. Zespół badaczy bazuje w projekcie na danych statystycznych dostępnych w kraju, a także danych gromadzonych przez Eurostat (następnie zestawia ze sobą te informacje, wyprowadzając z nich określone wnioski). W badaniach uczestniczą również osoby doświadczające ubóstwa i zagrożenia wykluczeniem społecznym wskazane przez The European Anti-Poverty Network (EAPN) z siedzibą w Brukseli oraz przez największą polską organizację pozarządową WRZOS.

- W badaniach w sposób kompleksowy analizujemy problem ubóstwa występującego u osób aktywnych na rynku pracy z perspektywy społecznej, ekonomicznej oraz prawnej. Celem przyszłych analiz porównawczych będzie wypracowanie przez członków konsorcjum systemowych rozwiązań na poziomie UE - mówi dr hab. Monika Tomaszewska, prof. UG, kierownik projektu.

Wg definicji przyjętej przez Europejski Urząd Statystyczny biedni pracujący to osoby, które:

• pracowały co najmniej 7 m-cy w roku lub posiadały status zatrudnienia przez więcej niż 6 m-cy w okresie, którego dotyczą informacje o dochodach;
• osoby posiadające gospodarstwo domowe, którego całkowity dochód po opłaceniu podatków i innych danin publicznych wynosi poniżej 60% mediany rozporządzalnego dochodu gospodarstwa domowego (suma dochodów wszystkich członków gospodarstwa domowego dzielona między nimi po uwzględnieniu jego liczebności i struktury).

Jak to rozumieć?

Jak tłumaczą badacze, do statystycznego pomiaru ubóstwa i wykluczenia społecznego w Polsce i Unii Europejskiej stosuje się trzy kryteria. Pierwsze to kryterium dochodu, który przypada na rodzinę. Jednym z czynników zagrożenia niedostatkiem jest skład i kompozycja rodziny.

- Mediana wynagrodzeń w Polsce mówi o tym, ile faktycznie zarabia przeciętny Polak. Wg najnowszych danych to ok. 4,3 tys. zł brutto. Na rękę, po odjęciu m.in. podatków, zostaje jeszcze mniej, ok. 3,2 tys. zł. Przyjmujemy, że 60 proc. tej kwoty, a więc około 2 tys. zł, to jest właśnie rozporządzalny dochód. Jeśli około 2 tys. zł przypada na gospodarstwo domowe, to możemy mówić o biednych pracujących - tłumaczy dr hab. Monika Tomaszewska, prof. UG, kierownik projektu z ramienia UG. - Z przeprowadzonych przez nas analiz wynika, że ogólny wskaźnik ubogich pracujących kształtuje się w Polsce na poziomie 9.9%.

Badaczka podkreśla, że o ryzyku ubóstwa świadczą jednak nie tyle zarobki pojedynczego pracownika, co struktura i liczebność gospodarstwa domowego, w którym on żyje. Mediana 60% rozporządzalnego dochodu będzie różna w zależności od struktury gospodarstwa domowego i dochodów domowników (w 2019 r. wartość tak ustalonej granicy ubóstwa wynosiła dla gospodarstwa jednoosobowego 1 518 zł miesięcznie, a dla rodziny czteroosobowej było to 3 188 zł.).

Pod względem liczebności gospodarstwa domowe są mocno zróżnicowane. Z badań prowadzonych w ramach projektu wynika, że wśród gospodarstw jednoosobowych, utrzymujących dziecko lub dzieci, wskaźnik ubóstwa drastyczne wzrósł i wyniósł 17 proc.

- O ile ogólny wskaźnik ubogich pracujących kształtuje się w Polsce na poziomie 9.9%, to w przypadku samotnie wychowujących rodziców wskaźnik ten osiąga poziom 17% i zwiększa się z każdym dodatkowym członkiem rodziny na utrzymaniu. Warto też podkreślić, że w tych 17% osób pracujących, które mają na utrzymaniu dzieci, aż 80 proc. to kobiety. W ich przypadku średnia zarobków jest dużo niższa - od 700 nawet do 1000 zł. - i faktycznie wynosi 3 847 zł brutto. Wniosek z tego taki, że zagrożenie ubóstwem może być związane z płcią. Kobiety, które pracują i samotnie wychowują dzieci są zagrożone niedostatkiem, ale też wykluczeniem - zauważa prof. Monika Tomaszewska.

O drugim kryterium, wg którego rodzina uznawana jest za będącą w sytuacji pogłębionej deprywacji materialnej, mówimy wtedy, gdy rodzina deklaruje, że nie może z powodów finansowych zaspokoić co najmniej czterech z dziewięciu podstawowych potrzeb (ogrzewanie mieszkania odpowiednio do potrzeb, terminowe regulowanie opłat związanych z mieszkaniem, spłatą rat i kredytów, posiadanie samochodu, pralki, telewizora czy telefonu, możliwość pokrycia niespodziewanego wydatku o określonej wysokości, opłacenie tygodniowego wyjazdu wszystkich członków gospodarstwa domowego na wypoczynek raz w roku i spożywanie mięsa, ryb (lub wegetariańskiego odpowiednika) co drugi dzień).

Ostatnie kryterium dotyczy czasu pracy członków rodziny w roku poprzedzającym badanie - jeżeli czas pracy członków rodziny był niższy niż 20% pełnego rocznego potencjalnego czasu pracy, wówczas mówimy o osobach żyjących w gospodarstwach o bardzo niskiej intensywności pracy.

Jak podkreśla badaczka z UG, bardzo trudno jest dokładnie określić rzeczywistą skalę ubogich pracujących jak i grupy zatrudnionych wymagających szczególnego wsparcia. - Analiza porównawcza problematyki ubóstwa pracujących na terenie UE oraz Polski wskazuje na istotne różnice w zakresie przyjętych wskaźników. Przykładowo Główny Urząd Statystyczny, z analiz którego można czerpać wiedzę o zasięgu biedy wśród osób pracujących w Polsce, stosuje podejście wydatkowe określające próg ubóstwa na poziomie 50% średnich wydatków ekwiwalentnych gospodarstw domowych. Metodologia gromadzenia danych, przyjęta przez Eurostat i GUS, różni się między sobą.

Projekt Working, Yet Poor koncentruje się na czterech grupach zatrudnionych, które wg badaczy są szczególnie narażone na niedostatek i tym samym wykluczenie z wielu dziedzin społecznych:

1. Osobach pozostających w stosunku pracy, pracujących w tradycyjnie ubogich sektorach (tj. w logistyce/transporcie, usługach sprzątania czy pilnowania prywatnych nieruchomości, budownictwie, hotelarstwie, rozrywce, cateringu) niewymagających zwykle wykształcenia. Z uwagi na wysoki stopień zastępowalności osób zatrudnionych, a także sezonowy charakter pracy grupa ta stanowi istotny współczynnik ubogich pracujących.
2. Samozatrudnionych - osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych, ale także podmiotów z zarejestrowaną działalnością gospodarczą. Ta grupa jest mocno zróżnicowana zarówno pod względem wykształcenia, podstawy świadczenia pracy jak i zarobków. Z jednej strony do grupy samozatrudnionych kwalifikowani są prawnicy, notariusze, lekarze, architekci, artyści, zaś z drugiej pracownicy dotknięci restrukturyzacją i outsourcingiem usług. W przypadku tej grupy zatrudnionych proces ten skutkuje współpracą już na komercyjnych zasadach pomiędzy teoretycznie równorzędnymi podmiotami. Z ogólnych danych statystycznych Eurostatu wynika, że co 3 samozatrudniony zagrożony jest ubóstwem. W przypadku Polski (plasującej się na 3 miejscu w Europie z uwagi na skalę osób samozatrudnionych - około 16% ogółu pracujących) współczynnik ten jest mniejszy. Zaskakujące w badaniach było to, że chociaż 80% samozatrudnionych podejmowało tę formę nie z własnej woli, tyle samo, czyli 80%, było zadowolonych ostatecznie z tej formy zatrudnienia.

3. Osobach pozostających w atypowych formach zatrudnienia, tj. na czas określony, przymusowo zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin, bądź w minimalnym wymiarze czasu pracy, a także pracownikach agencji pracy tymczasowej - w przypadku tej grupy odnotowaliśmy najwyższy wskaźnik zagrożenia ubóstwem z uwagi na brak przewidywalności, a także małą intensywność pracy. Nawet w przypadku zatrudnienia na podstawie umowy o pracę przepisy prawa pracy nie określają minimalnego wymiaru pracy. W efekcie może być to na tyle znikomy wymiar pracy, który ograniczy się nawet do jednej godziny dziennie. Według danych Eurostatu (badanie EU-SILC 2007, 2013, 2019) osoby zatrudnione na czas określony stanowiły w 2019 r. 20,3 % ogółu zatrudnionych, z czego 9,0% zagrożonych było ubóstwem. To bardzo wysoki wskaźnik ubóstwa i wykluczenia społecznego mówiący o tym, że połowa zatrudnionych w niepełnym wymiarze zagrożona jest ubóstwem.

4. Pracownikach dorywczych - ze stawką zero-godzin (np. pracownicy platform internetowych, doręczyciele, kierowcy i crowdworker-si). Niestety w przypadku tej grupy nie ma absolutnie żadnych danych statystycznych dostępnych w Polsce, nie są prowadzone żadne badania nad strukturą tej grupy zatrudnionych, ich podstawami zatrudnienia ani warunkami pracy. Dlatego projekt, diagnozując sferę dotąd nieuregulowaną i naukowo niezbadaną, jednocześnie wytycza kierunek następnych badań, a także koniecznej interwencji prawodawcy.  

Dlaczego nie każda praca gwarantuje osiągnięcie zadawalającego standardu życia? Prof. Monika Tomaszewska w swoich badaniach zwraca uwagę na wiele ciekawych zagadnień, dających w części odpowiedź na to pytanie.

- W Polsce wciąż kształcimy w sposób oderwany od potrzeb rynku pracy, a dodatkowo mamy duży procent osób z wyższymi wykształceniem. Wiele z nich pracuje niestety poniżej swoich kwalifikacji, bo zwyczajnie nie ma takiego zapotrzebowania na pracę w ich zawodzie.  Dlatego powinniśmy szukać zawodów deficytowych i lepiej pod tym kątem monitorować rynek pracy. Potrzebna jest nam rozsądna polityka zatrudnienia – podkreśla prof. Tomaszewska.

Zdaniem badaczki z UG na sytuację tę wpływ mają również postawy niektórych pracodawców wychowanych w kulturze dużej swobody, liberalizacji, w oczach których praca ludzka ma wyłącznie wymiar ekonomiczny, stając się poniekąd tylko towarem.

Co można zrobić, by ludziom pracującym dać poczucie stabilności finansowej?

- Należy bardziej skutecznie ustalać właściwy charakter zatrudnienia. 2,4 miliona osób w Polsce pracuje na umowach cywilnoprawnych bądź w formie samozatrudnienia, tj. formach konkurencyjnych do stosunku pracy. Uważam, że należy efektywniej egzekwować artykuł 22 §1¹ k.p. mówiący o tym, że niezależnie od nazwy umowy, jeśli stosunek prawny wykazuje cechy stosunku pracy, to osoba jest zatrudniona na podstawie stosunku pracy – mówi prof. Monika Tomaszewska. - Uważam również, że ulgi i formy pomocy państwowej, bezzwrotnych pożyczek adresowanych do samozatrudnionym są zbyt obszerne, stanowiąc zbyt dużą konkurencję dla stosunku pracy. Nie sądzę, aby wszystkie te formy pomocy były usprawiedliwione, jak chociażby zmniejszona podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne.

Naukowczyni z UG zauważa również, że nadszedł moment, aby ustosunkować się i uregulować pracę wykonywaną przy użyciu programów komputerowych i na platformach internetowych, gdyż coraz więcej osób pracuje właśnie w takich formach zatrudnienia.

W dniach 9-10 września 2021 r. na Uniwersytecie Gdańskim odbędzie się konferencja międzynarodowa z udziałem partnerów społecznych projektu, a także członków rad doradczych monitorujących projekt. Rozpocznie się wówczas proces badań prawno-porównawczych w oparciu o raporty krajowe poszczególnych państw, które przystąpiły do projektu.

Konsorcjum projektu WorkYP, prowadzonego w ramach programu ramowego Horyzont 2020, poza Uniwersytetem Gdańskim tworzą: University of Luxembourg, University of Bologna, Goethe University of Frankfurt, KU Leuven (Belgia), Tilburg University (Niderlandy), Erasmus University Rotterdam, University of Lund (Szwecja), OSE Observatoire Social Européenne (Bruksela), FGB Fondazione Giacomo Brodolini (Rzym) oraz EAPN European Anti-Poverty Network (Bruksela).

Projekt WorkYP jest finansowany przez Komisję Europejską (Agencję Wykonawczą do spraw Badań Naukowych REA) w ramach programu ramowego Horyzont 2020.