2031 – tyle prób samobójczych podjęły w Polsce w 2022 roku dzieci i młodzież do lat 18. 150 zakończyło się zgonem. Najmłodszymi dziećmi, które próbowały odebrać sobie życie, byli siedmiolatkowie. Głównymi przyczynami takich decyzji są przede wszystkim zaburzenia psychiczne i kłopoty w domu oraz doświadczenie nękania w szkole. 23 lutego - w Ogólnopolski Dzień Walki z Depresją zachęcamy do przeczytania rozmowy z dr Agatą Rudnik z Instytutu Psychologii Wydziału Nauk Społecznych UG i Akademickiego Centrum Wsparcia Psychologicznego UG o jej najnowszej książce pt. „Prewencja ryzyka samobójstw wśród dzieci i młodzieży. Skąd mieliśmy wiedzieć?”.

Elżbieta Michalak-Witkowska: - Co było inspiracją do napisania tej książki?

Dr Agata Rudnik: - Inspiracją do napisania książki był przygotowany w 2022 roku dla Urzędu Miasta Gdańska raport „Zdarzenia suicydalne w gdańskich placówkach oświatowych”, opracowany wspólnie z prof. dr hab. Mariolą Bidzan, dr. Marcinem Szulcem, prof. UG oraz dr Aleksandrą Szulman-Wardal z Instytutu Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego. To na Pomorzu najbardziej, w porównaniu z innymi województwami, wzrosła liczba samobójstw wśród młodych ludzi poniżej 18 r.ż.  W maju i czerwcu 2022 roku przeprowadziliśmy blisko 30 wywiadów zarówno z kadrą dydaktyczną, psycholożkami i pedagożkami oraz z rodzicami, uczniami i uczennicami w szkołach ponadpodstawowych, w którym doszło do samobójstw w 2021 roku. Fragmenty rozmów, cytaty, nasze wnioski i rekomendacje pojawiają się we wszystkich pięciu rozdziałach i są niekończącym się źródłem inspiracji, ale też niewiadomych – co możemy zrobić, aby nie pozostać na koniec z pytaniem – Skąd mieliśmy wiedzieć?

- W publikacji znajdziemy najnowsze statystyki dotyczące samobójstw wśród dzieci i młodzieży, ale też wskazówki odnośnie tego, co robić, gdy podejrzewamy u dziecka depresję.

- Ta książka to kompendium wiedzy. Została podzielona na pięć części, z których każda zawiera zarówno informacje zaczerpnięte z raportów, książek i czasopism naukowych, ale także praktyczne wskazówki i komentarze. W pierwszym rozdziale pod lupę bierzemy statystyki i wspólnie zastanawiamy się, co może stać za tym, że problem kryzysów psychicznych oraz podejmowania prób samobójczych wśród dzieci i młodzieży wciąż narasta. Drugi rozdział jest drogowskazem, który pomaga nam zwrócić szczególną uwagę na niepokojące sygnały. Część trzecia daje praktyczne rady, jak pomóc osobie w kryzysie, zaś czwarty rozdział podpowiada, kiedy zgłosić się po pomoc do specjalisty i na co zwrócić uwagę, gdy takiego wsparcia poszukujemy. W ostatnim rozdziale zamieściłam zarówno przydatne kontakty, dzięki którym otrzymamy bezpłatnie porady i miejsca, do których możemy się zgłosić, a także odnośniki do ciekawych materiałów psychoedukacyjnych.

- Napisałaś tę książkę w formie dialogu z Czytelnikami i Czytelniczkami. Dlaczego?

- Zależało mi na wejściu w interakcję z odbiorcą. Chciałam, by poruszane w książce tematy pobudziły do rozmów zarówno w naszych czterech ścianach jak i w szerszym wymiarze. Wszyscy musimy przyznać, że przed nami (dorosłymi) jeszcze dużo pracy, aby pomóc tym, którym najbardziej brakuje zasobów, by poradzić sobie ze zmianami, uczuciami i emocjami.

- Statystyki, które przywołujesz, dają do myślenia. Skala problemu jest olbrzymia. Jakie są przyczyny depresji i podejmowanych w jej wyniku prób samobójczych?

- AŻ 2031 – tyle prób samobójczych podjętych zostało przez dzieci i młodzieży do lat 18 w Polsce w 2022 roku, z czego 150 zakończyło się zgonem. Zgodnie z informacjami zebranymi przez Fundację GrowSpace, najmłodsze dzieci, które chciały odebrać sobie życie miały między 7 a 12 lat. Policja wskazuje zaś, że głównymi przyczynami tak trudnych decyzji są przede wszystkim zaburzenia psychiczne i kłopoty w domu oraz doświadczenie bullyingu (nękania) w szkole. Nie pomagają tu pandemia, nauczanie zdalne, wojna w Ukrainie czy ogrom materiału do zrealizowania w szkole, mnóstwo zajęć pozalekcyjnych, zmiany klimatu czy niepewna sytuacja finansowa.

Zgodnie z danymi WHO samobójstwo to czwarta najczęstsza przyczyna śmierci osób w wieku 15-19 lat na całym świecie (zaś druga w Europie, zaraz po tej w wyniku obrażeń odniesionych w wypadkach komunikacyjnych). Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (APA) wskazuje, że osoba, która odbiera sobie życie, robi to w wyniku doświadczenia poważnego epizodu depresji, ale także wskutek zażywania substancji psychoaktywnych czy innych zaburzeń psychicznych. Zdarza się również tak, że ten ostateczny krok podejmowany jest pomimo braku jakichkolwiek zaburzeń, ale w sytuacji, która postrzegana jest jako „taka, z którą nie da się nic zrobić”. Tu w pamięci wciąż mam zdanie jednej z nauczycielek z gdańskiego liceum ogólnokształcącego – „Problem jest jak kulka, jak go nie rozwiążesz, powstaje cały bałwan”. Stąd tak ważne jest, aby uchwycić ten moment, zauważyć, że u młodego człowieka dzieje się coś niedobrego.

- Jak rodzic, nauczyciel, znajomi mogą rozpoznać depresję u osoby bliskiej? Co powinno ich zaniepokoić?

- Samobójstwo jest zwykle konsekwencją całego procesu, rzadko następuje w wyniku impulsu.

Szczególnie powinny nas zaniepokoić: alarmujące wypowiedzi, np. mówienie o chęci zniknięcia, skończenia ze sobą, zmiana zachowania - i tak osoba aktywna nagle staje się apatyczna i wycofana lub odwrotnie, spokojny nastolatek nagle angażuje się w prowokujące czy ryzykowne zachowania. Wyraźnym sygnałem są też: zmiana wizerunku, nowe towarzystwo, kłopoty w relacjach i towarzyszące im niskie poczucie własnej wartości, problemy ze snem i z apetytem, trudności w szkole, dolegliwości bólowe, samouszkodzenia.

Zaczęłam od niepokojących wypowiedzi, bo to im towarzyszy krzywdzący stereotyp – „osoby mówiące, że chcą odebrać sobie życie tylko tak straszą, szantażują, a tak naprawdę tego nie zrobią”. Tymczasem nawet przeszło 80% samobójców wcześniej mówiło innym o swoich planach.

Zmiany zachowania, które powinny zwrócić naszą szczególną uwagę mogą obejmować m.in.: problemy z zapamiętywaniem i trudności z koncentracją, utratę zainteresowania tym, co kiedyś było ważne i sprawiało przyjemność, poczucie bezradności, problemy z podejmowaniem decyzji, poczucie bezradności, przewlekłe zmęczenie, zmiana sposobu odżywiania, zmiana rutyny snu (trudności w zasypianiu, budzenie się w nocy, spanie więcej niż zwykle), brak energii, utrata pewności siebie, nadwrażliwość i zwiększona płaczliwość (czasem także poczucie braku zdolności do odczuwania uczuć i emocji), wrażenie, że osoba jest nieobecna, używanie substancji psychoaktywnych. Może wydarzyć się również tak, że osoba, która wcześniej była smutna, wycofana nagle staje się spokojna, a nawet uśmiechnięta. Możemy wówczas odnieść wrażenie, że jest lepiej, nastąpiła poprawa, wszystko wróciło do normy, nie musimy się już martwić. To właśnie wtedy powinna zapalić się nam ta czerwona lampka. Może być to bowiem znak, że osoba ta podjęła już decyzję, że chce odebrać sobie życie i czuje pewnego rodzaju ulgę. Często to moment krytyczny i właśnie wtedy dochodzi do podjęcia próby (osoba ma wystarczający napęd, by to zrobić). Pamiętajmy więc, że takie nagłe wyjście z kryzysu zdecydowanie powinno nas niepokoić.

- Czy zdrowie psychicznie i odporność można jakoś budować? Jak możemy poprawić swój stan psychiczny. Terapia to jedno, a reszta?

- To, co możemy dać z siebie najcenniejszego, to nasza uwaga, czas i zaangażowanie. Twórzmy bezpieczną przestrzeń dla młodych ludzi. Taką, w której chcą dzielić się swoimi problemami, mogą się wypłakać (płacz jest potrzebny!). Przywiązujmy wagę do (wydawać by się mogło) drobiazgów, wspólnych rytuałów, jak codzienna wspólna herbata, czy niedzielna jajecznica, to one dają poczucie bezpieczeństwa. Taki wspólny czas daje także szansę na to, że uda nam się wychwycić „czerwone flagi” i niepokojące sygnały, że dzieje się coś niedobrego. W przeprowadzonych przez nasz zespół badaniach dzieciaki często wskazywały, że ogromnie ważne jest dla nich wsparcie ze strony koleżanek i kolegów. Mówili też głośno o tym, że bardzo chcieliby nauczyć się tego, jak pomagać osobom w kryzysie. Nie zapominajmy też, że dzieci uczą się poprzez modelowanie, a więc naśladowanie zachowań dorosłych, zastanówmy się więc, jak my sami postępujemy z naszymi przyjaciółmi i znajomymi. Kiedy ostatni raz zapytaliśmy – „jak się czujesz?” i rzeczywiście byliśmy zainteresowani odpowiedzią? Obserwujmy, pytajmy, słuchajmy, rozmawiajmy. Bądźmy. Pokażmy przede wszystkim gotowość do rozmowy, mówiąc np. „widzę, że ostatnio jest ci trudno”. Zbierzmy jak najwięcej informacji, nie wyśmiewajmy nie ignorujmy.

- Co składa się na odporność psychiczną dzieci i młodzieży?

- Przede wszystkim mówimy tu o takich czynnikach jak: samokontrola, samopoznanie, inicjatywa, a także rozwiązywanie problemów, (konstruktywne) radzenie sobie ze stresem i umiejętności społeczne, zaś kluczowym słowem jest tzw. rezyliencja - odporność psychiczna, która oznacza możliwie dobre funkcjonowanie, pomimo doświadczenia sytuacji trudnej.

Do czynników wspierających odporność psychiczną zaliczamy towarzyskość i temperament, pozytywny obraz siebie, spójność i zgodność rodziny. Wpływ na rezyliencję mają przede wszystkim: wrażliwa opieka, bliskie relacje, wsparcie społeczne, poczucie przynależności do grupy, poczucie sprawczości, aktywne radzenie sobie, planowanie i rozwiązywanie problemów, nadzieja, optymizm i wiara w lepszą przyszłość, cel i poczucie sensu, pozytywny pogląd na siebie, rodzinę lub grupę, pozytywne nawyki, rutyny, rytuały, a także tradycje czy uroczystości. We wspieraniu odporności psychicznej sprawdzić się mogą również praktyki uważności – mindfulness. Co nie jest zresztą zaskakujące, biorąc pod uwagę, jak wielkie znacznie dla naszej prężności psychicznej ma odpowiednie nastawienie i sposób myślenia (z ang. mindset) oraz nastawienie na rozwój i wiara/przekonanie (z ang. belief). Zasadniczo mindfulness to ćwiczenie naszego umysłu, polegające na świadomym kierowaniu swojej uwagi na to, co przeżywamy w danej chwili, nie myśląc o przeszłości ani o przyszłości, czyli słynne bycie „tu i teraz”.

- Dziękuję za rozmowę.