W ramach Programu Wsparcia Humanistyki Gdańskiej skierowanego do nauczycieli akademickich Uniwersytetu Gdańskiego przyznano granty zespołowe i indywidualne. Wśród laureatów znalazł się zespół, który będzie realizował projekt, dotyczący aktualnych kwestii językowych pt. Bariery komunikacyjne migrantów w środowisku polskojęzycznym. Sytuacja osób słowiańsko- i niesłowiańskojęzycznych na Pomorzu.

Przypomnijmy, że Program Wsparcia Humanistyki Gdańskiej jest realizowany w ramach Inicjatywy Doskonałości Uczelnia Badawcza (IDUB) i kierowany do nauczycieli akademickich UG, prowadzących działalność naukową w dziedzinie nauk humanistycznych. Zdaniem władz uczelni, że przy jego pomocy mają szansę powstać w UG unikalne dzieła i projekty, dzięki którym wzrośnie rozpoznawalność humanistyki gdańskiej w Polsce i na świecie. Działania z programu IDUB oraz Program Wsparcia Gdańskiej Humanistyki są także realizacją programu wyborczego prof. dra hab. Piotra Stepnowskiego, Rektora UG.

Bariery komunikacyjne migrantów w środowisku polskojęzycznym. Sytuacja osób słowiańsko- i niesłowiańskojęzycznych na Pomorzu zamieszkujących region pomorski to projekt, który stawia sobie za cel odpowiedź na problem społeczny, jaki generuje coraz większa obecność na Pomorzu, a także w Polsce, obcojęzycznych migrantów pragnących uczynić z Polski swoje miejsce do życia.

W skład zespołu z Wydziału Filologicznego UG weszły naukowczynie: dr hab. Ewa Badyda, dr Irena Chawrilska, dr Elżbieta Czapka, dr hab. Ewa Czaplewska, dr Joanna Ginter, prof. dr hab. Aneta Lewińska, dr hab. Lucyna Warda-Radys. Większość z nich od wielu lat jest zaangażowana w kształcenie przyszłych nauczycieli języka polskiego jako obcego. Dr hab. Ewa Czaplewska, prof. UG prowadzi badania dotyczące dwujęzyczności, w międzynarodowym zespole na Islandii. W ramach międzynarodowej akcji COST IS1406 prowadziła także badania związane z terapią logopedyczną dzieci jedno- i dwujęzycznych w Europie. Prof. dr hab. Aneta Lewińska od lat zajmuje się problematyką edukacji szkolnej dzieci z doświadczeniem migracyjnym. Współpracuje z Urzędem Miejskim w Gdańsku, brała udział w tworzeniu Modelu Integracji Imigrantów, jednocześnie tworząc w UG ośrodek kształcenia i egzaminowania cudzoziemców, prowadziła badania naukowe ściśle powiązane z praktyką dydaktyczną.

Dane dotyczące obecności imigrantów na Pomorzu: w województwie pomorskim z roku na rok przybywa migrantów z różnych kręgów kulturowych. W 2019 r. wydano 132 tys. oświadczeń o powierzeniu pracy cudzoziemcowi oraz niemal 30 tys. zezwoleń na pracę. Na koniec 2018 r. wg danych ZUS było tam zgłoszonych 35 tys. cudzoziemców. W pomorskich szkołach uczy się blisko 3. tys. dzieci z doświadczeniem migracyjnym (dane Systemu Informacji Oświatowej), a  w 367 na 440 szkół na Pomorzu uczą się dzieci imigrantów.

Proces efektywnego włączania się cudzoziemców w polskie życie społeczne niejednokrotnie napotyka na przeszkody, powodowane głównie barierami komunikacyjnymi, które wynikają z różnic kulturowych i z niedostatecznej znajomości języka polskiego. - Dotyczy to zarówno dorosłych, którzy przybywają do Polski z własnego wyboru i podejmują tu pracę zawodową o różnorakim charakterze, jak i ich dzieci, które rozpoczynają lub kontynuują edukację w polskich placówkach oświatowych i w których przypadku bariera komunikacyjna – jak wynika z opublikowanego w 2020 r. raportu NIK – jest w głównej mierze odpowiedzialna za niepowodzenia szkolne – wyjaśnia dr hab. Ewa Czaplewska, prof. UG.

Projekt zespołu koncentruje się na dwóch powiązanych ściśle ze sobą płaszczyznach integracji: językowej i kulturowej. Stanowią one niezbędne czynniki umożliwiające integrację strukturalną (osiągnięcie określonej pozycji społecznej: obywatelstwo, pobyt stały, osiągnięcia zawodowe i kwalifikacje, częstotliwość kontaktów społecznych), społeczną (indywidualne nastawienie, interakcje w przestrzeni publicznej, prywatne relacje społeczne poza grupą imigrancką), identyfikacyjną (emocjonalna oraz poznawcza relacja ze społeczeństwem: wartości, poczucie obywatelskiej powinności lub „życzliwa obojętność”). 

Pomorscy imigranci to zazwyczaj migranci zarobkowi, więc istotnym aspektem ich integracji jest integracja ekonomiczna definiowana jako swobodny dostęp imigrantów do rynku pracy i zatrudnienia. Jak wyjaśniają badaczki z zespołu, możliwe jest to tylko wtedy, gdy imigranci mogą uzyskiwać taką samą bądź zbliżoną pozycję na rynku jak rodzimi pracownicy. - W tym celu zmuszeni są do przejścia procesu „doganiania” rodzimych pracowników w zakresie aktywności zawodowej i osiąganych zarobków. Koncepcja „doganiania” pociąga za sobą założenie, że integracja imigrantów jest blokowana przez deficyty w zakresie języka i kultury, struktury rodzinnej, struktury społecznej i dostępu do kapitału społecznego - wyjaśniają.

Brak znajomości języka

Podobnemu wyzwaniu muszą sprostać dzieci cudzoziemskie uczące się w polskiej szkole. Z danych przedstawionych w raporcie NIK wynika, że podstawowy problem w pracy z uczniami przybywającymi z zagranicy, niekiedy uniemożliwiający prowadzenie zajęć, stanowi kwestia komunikacji, którą utrudnia niedostateczny poziom znajomości języka polskiego. Brak właściwego rozpoznania stopnia władania przez cudzoziemskich uczniów językiem polskim jest jednym z powodów, dla których nie są opracowywane dla nich odpowiednie podręczniki i materiały dydaktyczne, które pozwoliłyby im wyrównać poziom językowy do poziomu ich polskich rówieśników. Wywołane tymi czynnikami niepowodzenia szkolne tych uczniów wpływają na brak motywacji do nauki i utratę wiary w możliwość osiągnięcia sukcesu, a w konsekwencji powodują problemy adaptacyjne i zaburzają integrację uczniów z doświadczeniem migracyjnym z ich polskim środowiskiem społecznym.

Diagnoza mechanizmów barier komunikacyjnych

Życie w polskiej rzeczywistości wymaga od migrantów rozmaitych interakcji społecznych, niezbędnych na przykład w codziennych kontaktach z instytucjami, zwłaszcza takimi jak szkoła, urząd, przychodnia czy szpital. Proponowany projekt ma na celu przygotowanie narzędzi i materiału do szczegółowej diagnozy mechanizmu barier komunikacyjnych utrudniających w tych sytuacjach kontakty migrantów z rodzimymi użytkownikami języka polskiego. 

Diagnozy tej nie da się postawić bez właściwego i szczegółowego rozpoznania realizacji języka przez migrantów. Osiągnięciu tego głównego celu służą dwa zadania zaplanowane w projekcie: pilotażowe przetestowanie narzędzi służących precyzyjnemu określeniu mechanizmu powstawania barier komunikacyjnych oraz zgromadzenie materiału językowego, który w przyszłości posłużyć może badaniom tego zjawiska. Będzie to korpus polskojęzycznych tekstów uczniów z doświadczeniem migracyjnym uczęszczających do polskich szkół. 

- Mamy nadzieję, że interdyscyplinarność naszego zespołu spowoduje możliwość analiz i interpretacji z uwzględnieniem różnych aspektów badanego zjawiska. Tym bardziej, że część z nas już od jakiegoś czasu podejmuje działania związane z zagadnieniem międzykulturowości – przekonują badaczki. Wierzą, że realizacja obecnego projektu będzie początkiem dalszych działań naukowych, które w efekcie przyczynią się do zidentyfikowania czynników społecznych i kulturowych, które utrudniają komunikację między migrantami a przedstawicielami instytucji objętych badaniami.